Gân là gì? Cấu tạo, chức năng và giải phẫu học

Gân trải dài khắp cơ thể con người, là cơ quan trong hệ vận động, giúp truyền lực và tạo ra chuyển động, duy trì hình dáng. Viêm gân và bao gân là những vấn đề cơ xương khớp thường gặp, đặc biệt ở người lớn tuổi, người lao động nhiều. Giữ cho chức năng gân ổn định, khỏe mạnh sẽ giúp giảm thiểu rủi ro mắc bệnh cơ xương khớp, duy trì chất lượng cuộc sống tốt.

Gân là gì?

Gân là một cơ quan thuộc hệ vận động, là một dãy mô mềm dạng sợi nằm giữa xương và cơ. Gân cứng hơn cơ, có thể chịu được tải trọng lớn, ít biến dạng. Vì vậy, gân hoạt động như đòn bẩy truyền lực từ cơ đến xương mà không khiến gân bị căng. Gân được phân bố khắp cơ thể người, ở mỗi vị trí, chúng sẽ có hình dạng và chức năng khác nhau.

Bên cạnh hệ cơ, gân đóng vai trò quan trọng không kém. Đây là bộ phận cần thiết trong các vận động của con người, từ sinh hoạt hằng ngày đến hoạt động thể thao. Vì vậy, khi gân bị tổn thương, các dấu hiệu đau nhức, hạn chế tầm vận động sẽ xuất hiện ngay lập tức. (1)

Những chấn thương thường gặp bao gồm: bong gân, viêm gân hoặc bao gân và đứt gân. Những trường hợp tổn thương nghiêm trọng như đứt gân sẽ gây mất khả năng vận động tạm thời cho đến khi người bệnh được can thiệp điều trị y khoa, phục hồi chức năng của chúng.

Những yếu tố phổ biến có thể ảnh hưởng đến chức năng gân (căn nguyên cho các bệnh lý liên quan) bao gồm: chấn thương đột ngột, hệ quả của hoạt động quá mức, lão hóa, và ảnh hưởng của tình trạng sức khỏe chung.

Chức năng của gân

Gân hoạt động như một đòn bẩy, truyền lực từ cơ bắp sang xương. Bắt đầu từ cơ bắp nhận tín hiệu chuyển động từ hệ thần kinh và cơ co để tạo lực. Gân nhận phần lực rồi chuyển đến xương để tạo ra chuyển động hoặc tư thế.

Bản chất của chúng là mô sợi cứng, có độ bền cao, rất ít bị biến dạng khi chịu lực lớn. Các gân gấp của bàn chân có thể chịu được trọng lượng cơ thể cao hơn 8 lần những cơ quan khác trong cùng hệ vận động.

Hơn nữa, gân gấp bàn chân cũng có chức năng dự trữ 40% trọng lượng cơ thể, giúp gân có thể thụ động điều chỉnh các vận động, hỗ trợ cơ thể giữ thăng bằng trong mọi tư thế, chuyển động.

Khi tổn thương xảy ra sẽ làm suy giảm chức năng, theo đó xương sẽ không nhận được tối đa sức mạnh từ gân. Cùng với triệu chứng đặc trưng là viêm sưng, người bệnh đồng thời bị giảm khả năng chuyển động và cơn đau tại vị trí chấn thương gân.

Giải phẫu học

1. Vị trí

Một cơ thể khỏe mạnh có hơn 4000 mô sợi gân, phân bố đều khắp cơ thể, bắt đầu từ các dây thần kinh da, các cơ. Gân bám vào cơ, chính là 2 đầu của mỗi nhóm cơ. Một đầu, gân chủ yếu là bám giữ, đầu cơ còn lại, liên kết với xương hoặc khớp.

Sự phân bố của gân dày đặc nhất tại các bộ phận gồm: vai; khuỷu tay, cổ tay, các ngón tay, hông, đầu gối, gót chân và các ngón chân. Đây đều là những vị trí khớp nối, thực hiện các chuyển động xoay, gập duỗi hằng ngày. Bên cạnh đó, gân còn được tìm thấy ở những mấu khớp nhỏ hơn như khớp hàm.

2. Kích thước

Gân có nhiều dạng kích thước và hình dáng khác nhau. Tại từng bộ phận, các nhóm cơ sẽ có các hình thái khác nhau. Phụ thuộc vào nhóm cơ, gân cũng sẽ có kích thước và hình dáng phù hợp với cấu trúc. Các gân rộng và ngắn thường sẽ liên kết với các nhóm cơ chịu trách nhiệm cho các vận động cần dùng sức nhiều. Các sợi mỏng và dài sẽ nằm ở các nhóm cơ thực hiện các động tác tỉ mỉ hơn.

Gân gót chân, còn gọi là gân achilles, là sợi gân lớn nhất của cơ thể. Gân achilles nằm ở phía sau gót chân, kéo dài lên đến bắp chân. Liên kết cơ bụng, cơ dép và cả xương gót. Sợi gân này rất dày và khỏe, tham gia vào các chuyển động đi lại, chạy nhảy.

3. Thành phần

Mô gân là một dải liên kết dạng sợi, đặc tính dày và chặt. Cấu phần chủ yếu của gân là các sợi protein và sợi collagen chạy song song với nhau để thực hiện việc truyền lực đến xương. (2)

Collagen của gân là collagen loại 1. Mỗi sợi collagen được cấu thành bởi chuỗi polypeptide kết hợp với nhau tạo thành phân tử tropocollagen có hình dạng xoắn ốc dày đặc. Các vi sợi này tập hợp lại tạo thành sợi collagen, đan thành dạng xoắn chặt để tạo sự đàn hồi cho các sợi gân. Tại từng vị trí và chức năng của bộ phận, gân sẽ có độ dày khác nhau, đồng nghĩa với độ liên kết của các sợi collagen cũng sẽ khác nhau.

Những sợi collagen tại gân sẽ dần phát triển theo quá trình trưởng thành của con người. Độ tuổi 20 - 29 sẽ là thời điểm gân phát triển hoàn thiện. Khi bắt đầu giai đoạn lão hóa tự nhiên, đường kính của gân sẽ nhỏ dần, kéo theo là suy giảm chức năng gân. Một trường hợp khác làm đường kính gân bị nhỏ lại đó là chấn thương.

Cấu tạo gân

Cấu tạo của gân bao gồm: (3)

• Lớp vỏ: Mô liên kết giúp các bó sợi nằm đúng vị trí trong gân.
• Lớp epitenon: Lớp mô bao bọc toàn bộ sợi gân.
• Lớp paratenon: Lớp mô lỏng giúp gân trượt giữa các cơ quan.
• Sợi collagen: Liên kết gân với xương.
• Bao hoạt dịch: Lớp bảo vệ gân, có nhiệm vụ sản xuất chất lỏng giúp bôi trơn để gân có thể tiếp xúc được cơ và xương.
• Điểm nối gân cơ (MTJ): Điểm gân bám vào cơ và cũng là nơi dễ gặp chấn thương nhất.
• Điểm nổi xương (OJT): Điểm gân bám vào xương.

Những bệnh lý về gân thường gặp

1. Căng cơ

Căng cơ là tình trạng thường gặp ở nhiều người. Đây là một hiện tượng sinh lý của cơ thể, mức độ không nguy hiểm. Căng cơ xảy ra khi người bệnh hoạt động quá tải, khiến gân liên tục làm việc dẫn đến tình trạng cơ bị kéo dãn quá mức. Vùng cơ bị căng sẽ sưng lên, gây đau nhức cho người bệnh. Ở mức độ nghiêm trọng, căng cơ sẽ ảnh hưởng ít nhiều đến khả năng đi lại, tuy nhiên trường hợp này không quá phổ biến.

Người bệnh chỉ cần nghỉ ngơi, thực hiện những bài tập giãn cơ phù hợp thì tình trạng sẽ dần thuyên giảm.

2. Viêm gân

Viêm gân là một trong những bệnh lý cơ xương khớp thường gặp nhất. Căn nguyên viêm gân rất đa dạng, bao gồm: chấn thương đột ngột, ảnh hưởng từ các bệnh lý khớp, căng cơ kéo dài… Các vận động viên và người lao động tay chân là nhóm đối tượng có nguy cơ mắc bệnh cao hơn do họ có tần suất vận động cường độ cao, liên tục, gây ảnh hưởng đến chức năng gân.

3. Viêm bao gân

Viêm bao gân xảy ra khi các mô mềm quanh gân bị viêm, gây kích ứng. Bệnh xảy ra do hệ quả của viêm gân (chấn thương hoặc thoái hóa) khiến hình thành những vết rách, bao gân bị tổn thương. Có 2 loại viêm: viêm bao gân gấp và viêm bao gân duỗi.

Người bệnh sẽ có triệu chứng điển hình là giảm tầm vận động, gây khó khăn khi cử động nơi bị viêm bao gân. Triệu chứng sẽ càng rõ hơn khi người bệnh thực hiện các động tác gập duỗi, xoay nắm. Tại vị trí viêm cũng có thể sưng nhẹ, đi kèm cơn đau.

4. Chấn thương gân

Chấn thương gân có nhiều mức độ, xảy ra do người bệnh gặp các tai nạn đột ngột. Bong gân là một dạng chấn thương gân nhẹ (tổn thương độ 1), đứt gân cũng là một dạng chấn thương gân mức độ nghiêm trọng (tổn thương độ 3).

Các loại chấn thương gân thường sẽ đi kèm với các tổn thương phần mềm khác. Người bệnh sẽ bị mất chức năng vận động tạm thời. Do đó, dù chấn thương xảy ra ở mức độ nào, việc tiếp nhận điều trị ngay lập tức cũng rất cần thiết. Điều này giúp giảm thiểu các biến chứng nguy hiểm có thể xảy ra như tổn thương mạch máu, tổn thương thần kinh, mất vững, cứng khớp,…

5. Rối loạn chức năng gân chày sau

Gân chày sau có chức năng giữ cung gan chân, cùng với gân achilles thực hiện hoạt động đi lại. Do vị trí và chức năng của gân chày sau, những người có mức vận động cổ bàn chân nhiều như vận động viên, người thừa cân béo phì khiến gân khớp chịu tải trọng lớn… thường có rủi ro bị rối loạn chức năng gân chày sau cao. Bệnh có thể được điều trị nội khoa, tuy nhiên nếu tái phát nhiều lần sẽ gây ra biến chứng tật bàn chân bẹt, khiến cho vòm gan chân mất vững.

Những triệu chứng người bệnh rối loạn chức năng gân chày sâu bao gồm:

• Khó khăn trong việc đi bộ, đứng, nhón gót chân
• Cơn đau lan ra toàn bộ lòng bàn chân
• Bàn chân có thể bị bẹt sau khi bị chấn thương đứt gân
• Dễ bị sưng nếu bị viêm gân, viêm bao gân

6. Rách chóp xoay

Rách chóp xoay là chấn thương mức độ 3, cơ chóp xoay bị rách một phần hoặc rách hoàn toàn. Cơ và gân có liên kết với nhau, vì vậy những tổn thương ở cơ cũng sẽ tác động trực tiếp đến gân tại vị trí cơ chóp xoay. (4)

Những dấu hiệu cảnh báo rách chóp xoay nổi bật là:

• Cơn đau dữ dội tại cơ chóp xoay và lan rộng ra khu vực xung quanh
• Người bệnh không thể cử động phần chóp xoay bị tổn thương, cơn đau nặng hơn khi cố gắng thực hiện
• Có tiếng động bên trong phần chóp xoay bị rách

Những lưu ý để gân khỏe mạnh

Để duy trì sức khỏe gân ổn định, bạn nên đi khám định kỳ cơ xương khớp. Việc này giúp quản lý tình trạng sức khỏe, kịp thời phát hiện ra những dấu hiệu bệnh lý ở giai đoạn sớm và điều trị.

Bên cạnh đó, một lối sống lành mạnh toàn diện cũng có thể giúp nâng sao chất lượng cơ xương khớp của mình, bao gồm chức năng gân. Những hoạt động duy trì sức khỏe cho gân bạn có thể tham khảo gồm:

• Tập thể dục thể thao đều đặn, kết hợp các bài tập tim mạch (chạy bộ, các môn thể thao bất kỳ) và bài tập cơ bắp ( bài tập dùng lực, sử dụng tạ)
• Khởi động khoảng 10 phút trước khi tập và kéo dãn cơ sau khi tập để tránh tình trạng căng cơ
• Nắm rõ kỹ thuật và tư thế các bài tập thể dục, các môn thể thao để giảm thiểu rủi ro chấn thương thể thao
• Chọn giày phù hợp với mục đích sử dụng: nên chọn giày đế nhẹ, có khả năng nâng đỡ nếu cần đi bộ. Bạn có thể chọn một đôi giày có khả năng bám sàn chắc chắn, đế bằng nếu tập tạ…; không nên sử dụng giày cao gót quá nhiều, sẽ gây áp lực lớn lên gân achilles
• Giảm hoặc bỏ hoàn toàn các thói quen xấu như uống rượu bia, hút thuốc lá, sử dụng các loại chất kích thích…
• Có một chế độ ăn khoa học, kiểm soát cân nặng tốt để phòng tránh thừa cân béo phì

Trung tâm Chấn thương chỉnh hình và khoa Cơ xương khớp - Hệ thống BVĐK Tâm Anh, là nơi quy tụ đội ngũ chuyên gia đầu ngành, bác sĩ Cơ xương khớp giàu kinh nghiệm, tận tâm, nhiệt tình như: TTND.GS.TS.BS Nguyễn Việt Tiến; PGS.TS.BS Đặng Hồng Hoa; PGS.TS.BS Vũ Thị Thanh Thủy, TS.BS Chế Đình Nghĩa, ThS.BS.CKII Trần Anh Vũ; ThS.BS.CKI Mai Hoàng Dương; ThS.BS.CKI Lê Đình Khoa, ThS.BS Nguyễn Quang Tôn Quyền; TS.BS.CKII Vũ Hữu Dũng, TS.BS Văn Đức Minh Lý, ThS.BS.CKII Nguyễn Ngọc Tiệp, ThS.BS ThS.BS.CKI Đặng Khoa Học, ThS.BS Trần Thị Hoài Thanh, BS.CKI Kim Thành Tri, BS.CKI Lê Thanh Vương… Đây cũng là một trong những đơn vị tiên phong trong việc chẩn đoán và điều trị các bệnh cơ xương khớp với kỹ thuật hiện đại theo phác đồ cập nhật quốc tế.

Bệnh viện còn được trang bị hệ thống máy móc, trang thiết bị chẩn đoán hình ảnh hiện đại như: máy chụp CT 768 lát cắt Somatom Drive, máy cộng hưởng từ thế hệ mới Magnetom Amira BioMatrix, robot Artis Pheno, máy đo mật độ xương, máy siêu âm, hệ thống kính vi phẫu thuật Opmi Vario 700 Zeiss, bàn mổ Meera-Maquet, máy đo bàn chân bẹt và in 3D lót đế giày chuyên dụng, Robot lượng giá sức mạnh Dây chằng khớp gối… để có thể phát hiện sớm các tổn thương và điều trị hiệu quả các bệnh lý về cơ xương khớp…

BVĐK Tâm Anh còn sở hữu hệ thống phòng khám khang trang, khu nội trú cao cấp; khu vực phục hồi chức năng hiện đại; quy trình chăm sóc hậu phẫu toàn diện giúp bệnh nhân nhanh chóng hồi phục và ổn định sức khỏe sau phẫu thuật.

Để đặt lịch khám và điều trị với các chuyên gia đầu ngành tại Trung tâm Chấn thương chỉnh hình, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Quý khách vui lòng liên hệ:

Gân là một bộ phận quan trọng, giúp hoàn thiện quá trình thực hiện chuyển động của cơ thể. Cấu tạo của chúng phần lớn là sợi collagen, vì vậy rất dễ bị tổn thương bởi những tác động từ bên ngoài. Giữ cho gân khỏe mạnh sẽ giúp vận động trong ngày của bạn linh hoạt và vững chắc hơn. Đồng thời, làm chậm thời gian bước vào tình trạng thoái hóa tự nhiên của cơ thể.