Ông Tổ nghề sân khấu là ai và lễ giỗ Tổ nghiệp vào ngày nào?

Cứ vào giữa tháng 8 Âm lịch hàng năm, giới nghệ sĩ trên toàn quốc nô nức tổ chức lễ cúng Tổ nghề, vậy Tổ nghề sân khấu là ai và lễ giỗ Tổ nghề sân khấu là ngày nào?

Hàng năm cứ đến ngày 12/8 Âm lịch, các nghệ sĩ từ Nam ra Bắc lại chuẩn bị lễ giỗ tổ long trọng của gia đình sân khấu để tưởng nhớ những bậc tiền bối trong nghề mà họ gọi chung là “Tổ nghiệp”.

Bên cạnh đó, giỗ “Tổ nghiệp” cũng là dịp mà các nghệ sĩ thể hiện sự quan tâm, chia sẻ cũng như bày tỏ lòng biết ơn của mình đối với những vị trưởng bối đi trước bằng hành động thăm hỏi, động viên khi tới thăm nhà.

Giới nghệ sĩ đặt niềm tin mãnh liệt vào những vị tổ mà họ đang tôn thờ luôn phù trợ họ trên suốt chặng đường theo đuổi nghệ thuật. Tuy nhiên những giai thoại về “ông Tổ” nghề sân khấu là ai cũng đã gây tranh cãi trong suốt thời gian qua.

“Ông Tổ” nghề sân khấu là ai?

Theo các nhà nghiên cứu, có rất nhiều giai thoại về ngày giỗ Tổ của ngành Sân khấu Việt Nam nhưng giai thoại nào cũng chỉ mang tính ước lệ, rất khó để xác định cụ thể nguồn gốc của ngày này.

Một trong những giai thoại nổi tiếng nhất là truyền thuyết về một nhà vua không có con nên thường xuyên làm lễ cầu xin trời phật ban phúc, mỗi lần làm lễ lại cho người đóng vai thần tiên múa hát.

Sau này, hoàng hậu hạ sinh được hai vị hoàng tử. Cả hai lớn lên đều rất mê ca hát, đến nỗi bỏ ăn, bỏ ngủ, sức khỏe suy sụp. Vua cha vì thế cấm các con xem hát.

Các hoàng tử đã lén rời khỏi hoàng cung, chui vào bộng cây vông nem để trốn theo gánh hát, nhưng không may hỏa hoạn xảy ra khiến họ qua đời vào ngày 12/8 Âm lịch.

Tuy nhiên, linh hồn của hai hoàng tử vẫn ở lại sân khấu, độ trì cho người theo nghiệp cầm ca. Giới nghệ sĩ từ đó quyết định lấy ngày 12/8 Âm lịch là ngày giỗ Tổ và lập bàn thờ phụng kính là Tổ nghiệp. Bàn thờ trong các đoàn hát thường đặt hai cốt gỗ nhỏ như búp bê, tượng trưng cho hai vị hoàng tử.

Nhưng nhiều người cũng cho rằng, việc hai vị hoàng tử vì quá mê xem hát mà mất ngày vào 12/8 Âm lịch chỉ là lý do ca ngợi nghề sân khấu. Họ chỉ là khán giả yêu sân khấu, chứ không phải là Tổ nghề. Hơn nữa, vua cha thành lập đoàn hát chứng tỏ những nghệ sĩ hát phải có trước. Vậy Tổ nghiệp của sân khấu trước nữa là ai?

Tuy nhiên, đó không phải giai thoại duy nhất, theo PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái từng chia sẻ, còn nhiều giai thoại khác và nhiều nghệ sĩ tin rằng Tổ của ngành Sân khấu gồm ba vị là Tiên sư, Tổ sư và Thánh sư, gọi chung là Tam vị Thánh Tổ. Tiên sư là vị khai sáng ra nghề, Tổ sư là người tiếp nối, lưu truyền nghề và Thánh sư là vị soạn giả có tài văn chương.

Lại có giai thoại cho rằng Tổ nghề sân khấu bao gồm ba ông: Ông vua; Ông ăn mày và ông ăn cướp. Đó là lý do thời xưa có nghệ sĩ kỵ cho tiền người ăn mày và cũng có người tin kẻ cướp sẽ không cướp của các đoàn hát.

Và cũng vì có Tổ là ăn xin nên những người nghệ sĩ thường không than vãn về những sóng gió phải trải qua, chuyện nhận lại ít hay nhiều là do “phúc phần”. Có những nghệ sĩ dù cả đời không được một lần điểm mặt, nhớ tên, họ vẫn cần mẫn và say sưa với con đường đã chọn mà không một lời oán thán.

Lý giải về vấn đền này, theo NSND Đinh Bằng Phi: “Ông cha ta đặt ra những giai thoại này vừa dựa trên thực tế, vừa mang tính hoang đường, rồi truyền miệng từ đời này truyền sang đời khác.

Ví dụ, giai thoại hai vị hoàng tử là hai vị hoàng tử nào đó, đâu rõ đời nào đâu. Còn nếu nói “ông tổ” là ăn mày thì do người hát luôn tôn kính tất cả các nghề, vì nghề nào cũng có đóng góp cho sự nghiệp sân khấu cả.

Tại sao ăn mày được cho là “ông tổ”? Vì khi diễn nhân vật ăn mày, nghệ sĩ cũng phải học nghề ăn mày. Để nhớ ơn, sau này, họ liệt những người có đóng góp cho sân khấu đều là Tổ nghề…”.

Giỗ tổ nghề sân khấu vào ngày nào?

Ngày giỗ tổ sân khấu ban đầu chỉ giới hạn trong giới cải lương, hát bội, tuồng, chèo. Nhưng trong khoảng 10 năm trở lại đây, ngày giỗ tổ bắt đầu được đông đảo giới nghệ sĩ và những ngành nghề có liên quan đến nghệ thuật như phim ảnh, ca nhạc, kịch chọn làm ngày giỗ tổ.

Năm 2011, theo đề nghị của Chủ tịch Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã ký và ban hành quyết định số 13/QĐ-TTg lấy ngày 12/8 Âm lịch làm ngày “Sân khấu Việt Nam”.

Kinh phí để tổ chức ngày "Sân khấu Việt Nam" cũng được trích từ ngân sách nhà nước. Từ đó đến nay, ngày giỗ tổ sân khấu được tổ chức rầm rộ hơn trên mọi miền đất nước, đặc biệt là tại khu vực TP HCM.

Thông thường trên bàn thờ tổ nghiệp sân khấu các nghệ sĩ sẽ chuẩn bị lễ vật chủ yếu là: Heo quay, gà luộc và xôi. Ngoài ra còn có trái cây như: quả quýt, quả mãng cầu, quả thanh long, quả nhãn hồng.

Đặt biệt, có một số lễ vật thường kị không cúng tổ đó là quả táo tây, quả cam lê, bánh kem, hoa lay ơn đỏ, hoa lay ơn trắng và bánh trung thu.